Aksara, Basa, lan Sastra Bali

"Om Swastyastu, swasti prapta aturang titiang majeng ring para sameton blogger sami, durusang macecingak ring blog titiang, pinaka anggen jalaran masadu wirasa, mogi-mogi wenten pikenohnyane"

Jumat, 31 Mei 2013

Kengken ane luung?

Peluhe paturibis, awake genit mimbuh ongkeb sing sida naanang, kenehe mandus sakewala yeh di kaar mandi suba telah. Engsek kenehe jani, pragat suba ngejang tas, ngogo bukune ane di tengahne. Apa kaden mirib ada di kenehe, krasak-krosok tusing kakeneh baan buku apa ane alih, buin kapesuang, buin kacelepang. Bingung kenehe, lantas bengong tumuli negak di kursi coklat ane dadi ubad kenyel, sakewala panese nyumingkin ngrancabin awake. Angin-anginang tlapakan limane anggon ngulah ongkebe madewaratu. 

Mirib suba mrawat matra ane kakenehang, lantas buin nyeluk tas ngalihin laptope ane ada di kantong tas gede, kajemak kacoklang di meja plastik mawarna barak ane biasa anggon tatakan malajah sesai. Kakeneh baan awake ane jani lakar ngae tugas kuliah. Yadin liu tugase, ada masi ane mintulin kenehe, tulya batu ane bakat tanjung duke majalan di marga tanahe. Inget lantas paundukan awake i tuni dugas ka kampus sakewala tuara maan lud malajah nang aketelan. Sawireh makejang pada sibuk, yen raos cara janine orahang, apang bergengsi kone. Kampus ada acara wisuda sarjana kone, sakewala uli ibi dong suba katawang unduke totonan. Ulian dadi anak kuliahan, yadin keto enu masi bakat ka kampus mapan tusing ada pakerab uli sekretarise. Suba lantas keto, neked di kampus, kalud maulah-ulahan, pamuputne tusing ada perkuliahan. Pragat suba mablauk ngindang, ngapung patekan awake ka kampus. 

Anggon negtegang bayune nglantas awake negak di meja samping parkire. Ditu dapetang suba liu ada timpale masi, sakewala malenan jurusan. Timpalin masi negak sambilang ngantiang gatra ane lenan. Kramak-krimik, kangin kauh. Liu dadinne bakat satuayang ditu. Ngraosang paplajahan, tugas, dosen, tongos ngajahin, karakter murid, magenepan campur sari dadi besik.  Yadin tusing tawang adanne ane ajak nutur, yadin mara acepok ajak negak bareng-bareng, wireh pada nyama Bali, jeg pongahang masih nylempung-nylempungin aji raos, kenehe pang SKSD kone. Yen sing keto keweh awake ngelah timpal. Pragat dadi anak alim. Yen bas lebihan alim, jelek, yen mrukpuk bibihe ngraos masi, jelek, yen krupuk empuk jaan, ne bibih mrukpuk, dong kadena awake bibih cengceng kebes oranga. Dong keto baana, lantas suba ngorta makelo, dadinne abesik ane bakat pedasang timpale ento ngraos. Sajan dueg anake ento ngraos, makejang ane satuayang bakat baana nyautin. Sakewala pasautne suba kenehang campah misi, saja misi. Tusing masih kakeneh timpale totonan. Yen alihang di kliab, mula timpale ento mawibawa, nanging boya ja bawa wibawa pan bawa, cara raos wayange. Ene mula sajan  keto, mirib uliah gelarne makada, munyinne tusing sida baan nepis, alah angin kasanga, nglinus tusing sida baan nampenin.

Sambilang ngraos, sambilang mreksa tugas. Iteh nyagur-nyagurin aji raos. Awake bengong ningalin timpale totonan. Sakewala timpale ane lenan masih keto, bareng mrukpuk di sampinge nimpalin raosne, dadinne biag-biag pada makeplug kedeke di parkiran kampuse. Awake yadin tusing ngomong dadinne milu masih kenyem-kenyem, yadin sakit bibihe, ulian sariawan!

Suba lantas keto, raose nganginang-ngawangang, tusing paundukan. Jani tepengan suba pada ngraosang murid di SMA, mara pada tegang ningehang. Timpale cacep pesan nuturang undukne ngajahin murid-muride totonan. Raosne ia demen ngajahin di SMA, wireh muridne pada bengal-bengal, alias kiul cara bikul, makpak sambil ngupinin. Sakewala tusing ja timpale pakpaka, nanging tingkah muridne suba jeg tusing dadi urusin, di kengkene maan ia membina dadi guru BP. Ngitungang murid ane nyleweng dogen gaene sabilang lakar masuk. Timpale nuturang muridne, gaul-gaul sajan, sing luh, muani, jeg patuh! Ane luh matato, ane luh mabok jaran, masemir kuning, jit tengging, kun bawak, baju malepit, jit nyloleng, adahhhh... suba liu penyakit muridne sida baan nyarca besik-besik. Ane ningehang suba kanti srandang-srendeng kedek ningehang. Diamul apane kedek ngrukguk, baan banyolne nuturang. Awake dadi masi kadaut baan tuturne. Makeneh-keneh lantas, "Ambat keweh ngajahin murid yen suba keto solahne?".

Sakewala to dong raos di keneh, tusing sida baan nyaurin. Buin tuturang timpale jani masatua. Liu sajan raosne. Kimbuhin buin solah muridne gaya-gaya pesan, mapan nuturang muridne kone bajang-bajang lan truna-truna, dadinne liu sajan reraosanne pada misi porno-porno, mimihhh... ngetel pada pees timpale ningehang. Awake masi dadi milu kenyem-kenyem di samping ningehang, sambilang nglempongin aji pasaut, ngae reraosane sayan rame. Kakeneh baan awake buin, "Luung pesan yen suba keto dadi guru nah! Saihang teken awake dadi guru ngajahin murid enu tuah ngengesan, tusing ada bagianne yen kenehang. Mabinayan teken unduk timpale dadi guru di kota besar. Yen maan ngajahin ditu sinah aluh maan ngitungang media pembelajaran, materi, metode, fasilitas memadai, sinah evaluasi muride masi luung-luung. Ngajahin maan, hiburan maan!" Keto ngrimik padidian. Sakewala kenehe mapitungan buin, nak ento mula suka duka dadi guru, diamul apane iraga maan lega, lenan ken ento masi taen ngrasayang paitne dadi guru, matai-tai ngajahin apang nawang muride madan "bisa" tur "dadi" anggona paplajahanne di masyarakat.

Tuture lantas nyarik sedek jam di limane nujuang jam 5, suba sanja krasayang. Kenehang ngorta amul to ajebos, sakewala sujatinne sing karasa suba makelo. Liu tepuk solah timpale, yen saihang teken awake mirib sanget malenan. Awake kenehang sing nyak patuh, percaya diri ngomong keto. Apa mirib ane ngranyang? Tusing masi nyidayang baan nyaurin! Mirib mula gumanti paican Widhi, sing ada manusane lekad patuh. Sanistane pada ngaba luung teken kajelekanne. Sakewala awake patut nyuksma teken Ida, wireh suba dadi manusa, nyrewadi ka sekala. Tusing dadi nganistayang awak, wireh sanista-nista manusa masi sida ngae rahayu. Ane jani, sukserah teken awake padidi, ane engken lakar alih, laksanayang!

Laksana ane suba cumpunin, ento ane madan bikas. Bikas ane minayang manusa di lemah. Kapatutan, kapelihan manusane tuah awakne padidi ane nentuang. Jelek melah ento masanding. Yen tusing ada jelek, sinah tusing ada ngorang melah. Puput!

Paribasa Bali: Pariteges lan Wangunipun



Ring galah sane mangkin titiang pacang ngaturang  makudang-kudang Paribasa Bali sane wenten lumbrah ring pagubugan masyarakat Bali, kawewehin antuk teges miwah wangunipun sakadi conto-conto gumanti anggen nelebang pangresep paritegesipun. Paribasa Bali wantah salah tunggal wangun bebaosan (ungkapan tradisional) sane kanggen pinaka panglengut basa, ri tatkala pacang mabebaosan nganggen basa Bali. Paribasa Bali puniki kantun manggeh kantos mangkin pinaka sarana ngwetuang daging pakayunan sane kawangun antuk sipta (lambang; simbol; kode) sane maendahan manut pangarsa sang sane mabaos. Patut pisan kawikanin pinaka piranti mabebaosan ring pagubugan utawi pakraman. Paribasa Bali pinaka stilistika (gaya bahasa) jana Baline ri tepengan pacang ngaturang daging bebaosan. Sapunapi ke wangun paribasa Bali inucap? Ngiring pratiaksayang wacana ring sor!

1. Sesonggan
            Sesonggan, malarapan antuk tetujon miwah dagingnyané, sumaih pisan ring sesenggakan, miwah ring sloka, inggih punika sering kanggén nyindir, sakéwanten wangun sesonggan wénten sané kamedalang jangkep, madaging katerangannyané. Taler, wénten sané nénten jangkep, santukan katerangannyané sampun kauningin. Wangun sesonggan nénten nganggén kruna buka sakadi ketah ring sesenggakan, miwah nénten nganggén kruna buka slokané sakadi wangun slokané.
Conto:

(1)  angkab-angkab barong somi
(2)  abias pasih
(3)  bébék ajahin nglangi
(4)  degag délem
(5)  liep-liep baleman sambuk
(6)  berag-beragan gajahé
(7)  lelipi ngalih gegitik
(8)  ketog semprong kerik tingkih
(9)  kudiang nekepin andus
(10) alus-alusan tain jaran, msl.


2. Sesenggakan
            Wangun lengkara sesenggakan setata kariinin antuk kruna buka, taler nganggén wangun sampiran tur kalanturang antuk wangun katerangannyané sané kaanggén paimbangan, ping untat wau suksmannyané. Ring asapunapiné, yéning gumanti suksmannyané sampun sinah pisan, nénten malih madaging suksmannyané.
Conto:

(1)  buka batun buluané, nglintik tuah abesik
(2)  buka bé banoné, lantangan bungut
(3)  buka payuk lawan tekepné
(4)  buka bedaké suginin
(5)  buka punyan poléné
(6)  buka becicané nguci
(7)  buka Bima di parbané, nyedodog.
(8)  buka negakin gadebong, payu jité belus.
(9)  buka benangé, kadung suba maceleban.
(10) buka nyitsit tiingé, amis kacenikan.

3. Sesawangan
            Sesawangan, dagingnyané indik pangrumrum, mawinan wangunnyané masaih pisan ring papindan, taler akidiké mirip sakadi sesemon, sakéwanten yéning wangun sesawangan nganggén cihna buka, luir, kadi, alah, péndah kadi, waluya kadi.
Conto:

(1)  muané buka bulan nadarin
(2)  susuné luir nyuh gadingé kembar
(3)  suarané jangih kadi sunariné tempuh angin
(4)  celut alah lindung
(5)  pangadegné tan péndah kadi Sang Dananjaya
(6)  waluya tunjungé tan pawarih, layu dudus
(7)  muané burik buka tain sampi ujanan
(8)  galakné alah cicing borosan
(9)  ngrosok buka balang katipatin
(10) paling buka pitiké kélangan ina.

4. Papindan
            Wangun papindan sumaih ring sesawangan, miwah sesemon, sakéwanten papindan nganggén anusuara. Papindan, tegesipun: gegambaran buka, yéning imbangang pateh sakadi: mirib tekén........, upami: papindan kedis, tegesnyané: wangun gambaré mirib kedis. Mapinda sedih, tegesnyané mirip buka anaké sedih. Sané dados papindan kruna aran sané polih anusuara.
Conto:

(1)  lambéné barak ngatirah
(2)  gegaéné mamukal
(3)  kukuné mapah biu
(4)  liatné natit
(5)  isitné ngembang rijasa
(6)  isitné ngisit kebo
(7)  pipiné nyujén
(8)  pamuluné nyandat gading
(9)  untu nyalang ngatibangbung
(10) betekan batisné meling padi.

5. Sesemon
            Sesemon pateh sakadi sesimbing, sakéwanten basa pangwedarnyané alus nudut kayun. Makéh kaanggén malelemesan utawi pangrumrum anak istri, tur sering kasurat nganggé pupuh.
Conto:

Sané Lanang: “Béh, napi kadén melah pisan sekar cempakané punika, yéning                               titiang polih ngalap tur nyumpangang ambat ya legan manah                                 titiangé.”
Sané Istri:       “Napi gunané ngalap sekar kadi puniki, sané tan paguna, napi malih                      kasuén-suén pastika pacang layu.
Pupuh Ginada:
(1)  Tiang mriki ngrereh ‘bunga’, kocap wénten ‘campaka putih’, i riki genahnya reko, kocap luih warnanipun, Nawang Tranggana ngandika, “Inggih wiakti, ‘nanging déréng masannya alap’”.
(2)  Sesendoné kadi sipta, “Dumadak ya ulung jani, delima wastané ento, akatih tengahing dalu, titiang masesangi nyangga, baan kacing,  titiang suka matoh jiwa.”
(3)  Radén galuh weruh sipta, kenyung raris nyaurin, “Lamun painganan reko, madia latriné ya ulung, di pekené ya tibéninnya, soring bingin, manakti apang pasaja.”

6. Sloka
            Wangun sloka, lengkarannyané nganggén kruna frasa buka slokané utawi kadi slokané.
Conto:

(1)  buka slokané ajum-ajum puuh, pamuput ipun pacang pocol
(2)  buka slokané genité bakat gasgas
(3)  buka slokané dija ada galungan buung
(4)  buka slokané bantang perok (berek) badingang apa tuara misi
(5)  buka slokané bani mabak jepun, da takut kena getahné
(6)  buka slokané apa ané pula kéto ané mupu
(7)  buka slokané tusing ada bangké mapilih sema
(8)  buka slokané gagah baan sepéda, kembung baan angin
(9)  buka slokané siap mati makenta di jinengé
(10) buka slokané tusing ada lemeté elung.

7. Sesimbing
            Sesimbing pinaka ucapan pralambang sané banget pedes ngawinang sang kasesimbingin jengah miwah sebet, santukan marasa ring kasesimbingin.
Conto:

(1)  Kadang tan tinolihan, tegesnyané anak sané ngutamayang padéwékan kémanten, nénten ngrunguang nyama utawi anak tiosan.
(2)  Bé di pangoréngané baang ngeléb, tegesnyané, sakadi anak ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang sakéwanten ipun lénga, kantos anak bajang punika malaib.
(3)  Bas tegeh baan negak dilabuhé baongé elung, tegesnyané, sakadi anaké polih pangkat tegeh/becik bas lebian kendelnyané, iwang antuka makarya agulikan, kantos ngemasin maukum/nemu sengkala.
(4)  Semuné nyukcuk langit, tegesnyané kaucapang ring anaké sané jumbuh.
Ring asapunapiné, sesimbing taler wénten nganggén kruna sané tegesnyané nungkalik, sakadi:
(5)  Anak kiul sakéwanten kabaos anteng;
(6)  Anak dekil sakéwanten kabaos kedas;
(7)  Anak belog sakéwanten kabaos dueg;
(8)  Anak degag sakéwanten kabaos rapah.

8. Wewangsalan
            Wewangsalan kawangun antuk lengkara kalih baris, lengkara sané riinan dados bantang/sampiran, lengkara sané pungkuran teges sujatinnyané, miwah nganggén purwakanti.
Conto:
(1)  jero gedé jero luh, suba gedé ada nguluh
(2)  ébér-ébér ilih, begér baan nyilih
(3)  bedég majemuh bangsing di banjar, jegég buin lemuh langsing lanjar
(4)  bé lélé mawadah kau, suba jelé mara tau
(5)  ngalih sampi galang bulan, ngalih bati ilang kamulan
(6)  timpas puntul pangiris pungak, mimpas nguntul mirib nyak
(7)  gamongan kladi jaé, omongan dadi gaé
(8)  jangan ragu-ragu bernyanyi, ngudiang meli sagu anak suba manyi?
(9)  asep menyan majagau, nakep lengar aji kau
(10) tai belék tai blenget, suba jelék mara inget.

9. Peparikan
            Peparikan masaih ring wewangsalan, sakéwanten kawangun antuk petang baris, sakadi conto:
(1)  bé curik mabasa manis,
bungkung pendok sedeng di tujuh,
bajang cerik kenyungné manis,
selat témbok makita nyujuh.

(2)  meli gabus duang kranjang,
lamen bodag sing ngenyakin,
yadin bagus mata kranjang,
enyén kodag mangenyakin.

(3) balang minyak balang memedi,
      balang kajoh mawadah lumur,
      lamun nyak jalan magedi,
      tusing joh teked di Sanur.

10. Cecangkitan
            Cecangkitan kanggén ri kala magegonjakan, ring asapunapiné taler wénten kanggén nguluk-uluk timpal. Mungguing wangun cecangkitan nganggén lengkara sané ngintar.
Conto:

(1)  Tain cicing déngdéng goréng jaen pisan.
Tegesnyané: yéning déngdéngé goréng janten jaen, sakéwanten yéning tain cicingé goréng nénten dados.
(2)  Awak suba bajang enu manyonyo.
Tegesnyané: anak bajang sami madué nyonyo, sakéwanten yéning anak sané sampun bajang nénten lumrah kantun nyepsep nyonyo utawi manyonyo.
(3)  Di Buléléng, Cinané makejang bah.
Tegesnyané: yéning di Buléléng tusing ada Cinané makejang bah, sakéwanten Cinané di Buléléng mula kaukina “Bah”.


11. Raos Ngémpélin
            Raos ngémpélin wangun krunannyané démpét, tegesnyané wénten krunannyané sané mateges kakalih utawi démpét.
Conto:

(1)   Yan makohkohan apané sakit?; makohkohan, tegesnyané cekéhan, miwah taler mateges ngohkoh tanah.
(2)    Yan ngaé sekaa arja, tiang nyak ngaluhin; ngaluhin, tegesnya dadi galuh, taler mateges tusing nyak dadi apa-apa (ngoyong) utawi aluh.
(3)   Kayang otonan I Madé, tiang nyéléngin; nyéléngin, tegesnyané lakar ngemaang céléng, miwah taler dados mateges ninggalin sambilanga nyéléngin.
(4)   Di Kintamani, raab umah anaké séng; séng, tegesnyané raab séng, miwah taler dados mateges miring.
(5)   Tiang mula misan Cokorda; misan, tegesnyané mingsiki, miwah taler dados mateges sisan-sisan (mis-misan).

12. Cecimpedan
            Cecimpedan wangunnyané kacihnayang antuk nganggén kruna pitakén apa ké?
Conto:

(1)  apa ké anak cerik matapel?
(2)  apa ké anak ulung masuryak?
(3)  apa ké cekuk kajengitin?
(4)  apa ké basé alukun ulung seka bidang?
(5)  apa ké ané negen nongos, ané kategen majalan?
(6)  apa ké anak bongkok kereng nyuun?
(7)  apa ké jangkrik ngecik duur gunungé?
(8)  apa ké jlingjingan apit sungga?
(9)  apa ké balé gedé matampul abesik?
(10) apa ké makasatak maudeng putih?

13. Cecangkriman
            Cecangkriman maka sujatinnyané pateh ring cecimpedan, sakéwanten mawangun pupuh, ketahnyané pupuh pucung. Conto:
(1)  Berag landung, ngelah panak cerik liu, méméné slélégan, panakné jekjek enjekin, menék tuun, méméné gelut gisiang.
(2)  Dratdat drutdut, bingah-binguh liwat inguh, nyumbil sisin pagehan, padidi sing dadi ngranjing, néné catur, nyamané suba di tengah.
(3)  Dini ditu, bikasé sai katepuk, manyama ya patpat, di kalané ingkup ninggil, adi pesu, gunannyané ngawé liang.

14. Bebladbadan
            Bebladbadan kawangun antuk lengkara tigang palet, inggih punika lengkara sané kapertama pinaka giing (bantang lengkara salanturnyané); lengkara sané kaping kalih pinaka teges sujatinnyané; miwah lengkara sané kaping tiga teges paribasannyané.
Conto:

(1)  Aruh titiang sakit gidat,                    (2) Ipun gusti nyarang joan,
ulangun titiang ring gusti,                        sangkétan gustiné pasti,
nakin kuping, ilu pisan,                          ngenyat letaga di tukad,
ngéngésé téngésang sai,                         marangkepan bin asasih,  
baan tiang ngupadi gusti,                        liang nu wadahin taji,
apang madon jaka payu,                         rerimpiang dayané malu,
makaronan ring i mirah,                         wangda nuké cenikan,
rurub bangkéné alapis,                           kacecetan tiang margi,
manindihang,                                         jaring bukal,
buka ubayané suba.                               Atan sambangé katah.

(3) Sampun ko matali benang,
      gun-gun titiang sai-sai,
      kulkul sampi ko i déwa,
      nguda manéncong ngulining,
      guungan uyahé gusti,
      tulus nyopak titiang ratu,
      masih matukad anas,
      suluk pisan  ring i gusti,
     telu pindo,
     masih titiang tong keneman.

15. Sesapan
            Sesapan, tegesnyané nyapatin, sané matetujon nglungsur karahajengan mangda nénten keni bencana. Kawéntenan sesapan manut tetujonnyané, minakadi:
 
Sesapan ngebah taru
-        “Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru duéné, mangda titiang nénten tulah.”
 
Sesapan ngentasin genah tenget
-        “Jero sané nuénang genahé/marginé, tiang nyelang genahé, icén tiang karahajengan!”

Sesapan angin baret
-        “Ratu Betara Bayu, mamargi I Ratu becik-becik sampunang kantos ngrusak wewidangan titiang, mangda titiang sami rahajeng!”
 
Sesapan ri kala sungkan, wénten dongkang mamunyi
-        “Ih, dongkang, apa not iba, yéning ada anak makeneh rahayu baang mai, sakéwala yén ia mapaidepan corah, cotot matané apang kanti buta!”

16. Tetingkesan
            Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang raga.
Conto:

(1)     “Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik.
(2)     “Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik manten!”
Kawéntenannyané, ajengané madaging reramon makéh pisan.
(3)     “Durus unggahang, kanggéang toyané tabah!”
Yakti-yakti nénten wénten gohnyané, duaning genah warung sané ngadol sanganan doh.

17. Gigihan
            Gigihan, kruna basa sané medal saking sang sané gelu utawi tangkejut sangkaning cokornyané maserit, di asapunapiné sang sané maserit punika tambis-tambis runtuh.

Conto:
-        “Éé, caluk cang ulung”.
-        “Ada dah, batis cang maserit”.
Manut abah sang sané gigihan, wénten taler sané nganggé kruna basa jaruh, sakadi:
-        “Imih ratu, barang cang ulang”. Barang i riki biasané sering kaucapang nganggén kruna silih sinunggil srana masanggama.

18. Basa Jumbuh
            Basa jumbuh, kruna basa sané sering kanggén olih sang sané madué abah jumbuh utawi nguni jun. Cecirénnyané marupa kruna madak, sakadi:
  1. “Mémé jani mara ya sukat I Madé malayar ngrénéb umahné.”
  2. “Madak ja tiang pang énggal sugih!”
  1. “Pianak tiangé belog, okan ragané wau ja dueg san ring sekolahan.”
  2. “Madak, pianak tiangé lulus ngrereh universitas!”