Aksara, Basa, lan Sastra Bali

"Om Swastyastu, swasti prapta aturang titiang majeng ring para sameton blogger sami, durusang macecingak ring blog titiang, pinaka anggen jalaran masadu wirasa, mogi-mogi wenten pikenohnyane"

Senin, 22 Juli 2013

Tri Angga miwah Tri Mandala sajroning Wewangunan



Wewangunan ring wewidangan jagat Bali kamanggehang patut kawangun antuk wentuk miwah cihna kabudayan Bali. Soang-soang wewangunan jana Baliné nganutin ring Tri Angga, wantah tigang paletan ri sajroning wewangunan, luiré; Utama Angga, Madya Angga, miwah Nista Angga. Sané kabaos Utama Angga wantah raab wewangunan, raris Madya Angga wantah angga wewangunan sané kawentuk antuk saka miwah temboknyané, samaliha Nista Angga wantah batur utawi dasar wewangunan. Mawinan wewangunan sané becik miwah patut majanten antuk dasar sané kukuh mangda nénten gelis ipun rusak. Sapunika taler sang nruénang majanten kukuh nénten obah pakayunanipun meneng mapaurip ring wewangunanipun.

Pakarangan paumahan umat Hindu akéhan kaepah dados tigang paletan sané kabaos Tri Mandala, makadi; Utama Mandala, Madya Mandala, miwah Nista Mandala. Utama Mandala wantah pagenahan wewangunan sané masuksma luih, sakadi pemerajaan utawi sanggah, genah pangubaktin jana Bali ring Ida Sang Hyang Widhi miwah para Hyang Dewa Pitara. Madya Mandala wantah pagenahan wewangunan sané madué suksma madya, sakadi genah jana Bali nglaksanayang kahuripan marupa umah kaja, umah kangin, umah kelod (pawaregan), umah kauh, miwah jineng. Nista Mandala wantah pagenahan wewangunan sané suksmanipun nista, sakadi genah kandang bawi, kandang banténg, kandang ayam, kandang bébék, miwah sané lianan taler kawéntenanipun soran ring genah-genah sané ring ajeng.




Tabuh Rah



Tabuh rah manut wastannyané wantah nabuhang rah buron, makadi ayam, bawi, bébék, kebo, miwah sané linan sané kamargiang ri sajroning sapulah-palih upacara agama utawi yajña. Tetujonipun pinaka panegep ring pamargi upacara agama, sané kamargiang sajroning Pañca Yajña manut sakadi sané munggah ring Lontar Siwa Tattwa Purana, Lontar Yajña Prakåti, miwah tambra prasasti, sakadi Prasasti Sukawana A I 804 Úaka, Prasasti Batur Abang A 933 Úaka, miwah Prasasti Batuan 944 Úaka. Tabuh rah kamargiang malarapan antuk panyambléh miwah perang sata sané kajangkepin antuk majuluk-julukan masarana tingkih, pangi, adéng, kelapa, andel-andel, kasarengin antuk upakarannyané. Tabuh rah kamargiang ring genah miwah galah upacara mamargi olih ida Sang Yajamana. Ri tatkala perang sata kamargiang patut mawilangan tigang perahatan samaliha kawewehin antuk toh dedampingan sané masuksma pinaka daging kalascaryan Sang Yajaman ngaturang yajña sakéwanten nénten kadasarin antuk jejudén. Suksman perangé pinaka cihna prawiran (Galungan) saking dharma ring adharma.

Iseng-isengan Manyurat

Tukang

I Tukang bicuh mapeluh
traktak-troktok, jangkak-jongkok
nabdab karya pinaka swadharma
pikolihne anggen pangupajiwa

I Tukang ipun ulap-ulap
tangane kampeh-ampehang
ngundang angin
antuk ongkebe ngencak-encakin

I Tukang daah-duuh
dangah-dengeh ngruruh dayuh
kaborbor cayan ai
carma maireng kanton ka prarai

I Tukang garjita ring manah
tat kala polih upah
eling ipun ring pianak somah
ngulati urip ring gumi lemah




Dauh

Duuh-duuh
manahe kangin kauh
mincah-mincuh
ninutin dauh

        Duh dauh . . .
        rereh kewuh
        dija ruruh?
        mangda rauh

              Dauh duh dauh
              meweh nepetin
              kasatru karya urip
              asing polih
              ngawinang bingung paling

                       Dauh . . .
                       patut kalakonin
                       becik pikolihin
                       karyane adung masanding
                       antuk dauh sida katepetin

Amlapura, 01 Juli 2013 (Ngawas UAS, STKIPAH Amlapura).