Yening sampun maosang "basa Bali", akehan parajana Baline pamekas sane kantun yoana makasami ajerih miragi baos sakadi asapunika, duaning sampun majanten akeh pikobet sane pacang kapanggihin ring sajeroning parikrama sane mapaiketan ring basa Bali punika. Sakewanten, pikobet mabaos nganggen basa Bali karumasayang meweh taler olih parajana Baline sane sampun duur. Kahanan sane asapunika sangkaning kawentenan basa Bali duene puniki madue wirasa sane matios-tiosan utawi maundag-undagang. Mawinan ri tatkala mabaos nganggen Basa Bali, patut kawikanin dumun ngeninin indik; sang sane pacang kairing mabaos, maosang sang sapasira, ri tatkala asapunapi pacang mabaos. Samaliha mangda wikan taler sang sapasira sane gumanti pacang mabaos, punapi parajana Bali sane maraga wangsa jaba utawi tri wangsa (Brahmana, Wesia, Satria).
Duaning asapunika ri tatkala pacang mabaos, sang sane pacang mabaos utawi matur-atur patut ngwikanin kawentenan wirasan kruna, wirasan lengkara, miwah wirasan basa Bali sakadi ring sor puniki.
- Wirasan Kruna Basa Bali
Malarapan antuk kawéntenan linggih krama Baliné punika, metu kruna-kruna
basa Bali sané taler maderbé wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyané,
kruna-kruna basa Baliné kapalih dados pitung soroh, inggih punika: (1) kruna
andap, (2) kruna mider, (3) kruna alus mider (Ami), (4) kruna alus madia (Ama), (5) kruna alus
singgih (Asi), (6) kruna alus sor (Aso), lan (7) kruna kasar.
1) Kruna Andap
Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas
hormat utawi Kruna Kapara, inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané
andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puniki kanggén
mabaos antuk anaké sané sesamén wangsa, sesamén linggih utawi olih sang singgih
ring sang sor.
Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah sane lianan.
2) Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané
maderbé wangun wantah asiki, nénten maderbé wangun alus, nénten maderbé wangun
tiosan, mawinan dados maideran sajeroning
bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider; alus mider maderbé wangun
andap, nanging kruna mider nénten maderbé wangun andap utawi wangun sané
tiosan. Sapunika taler, Kruna Mider matiosan ring Kruna Andap. Yéning Kruna
Mider nénten maderbé wangun tiosan, nanging Kruna Andap maderbé wangun alus.
Conto Kruna Mider: kija
- tembok - gilik
- laptop - akuda
- nyongkok - sendeh
- celana - angkid
- kabel - sepatu
- spidol - bunter
- radio - pulpen
- abulih - miwah sane lianan.
3) Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna
Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané
madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga singgih, sapunika
taler dados kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring punika kruna alus
mider taler madué wangun andap.
Conto
Kruna Alus Mider (Ami):
Kruna Andap Kruna Ami
- nawang - uning
- teka - rauh
- suba - sampun
- inget - éling
- meli - numbas
- ngadep - ngadol
- uli - saking
- krana - duaning-
4) Kruna Alus Madia (Ama)
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali
alus sané wirasan basannyané manengah.
Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna alus tiosan (Bagus, 1979:
179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basannyané alus
madia, kruna alus sané kirang becik yéning kanggén mabebaosan sane alus.
Conto Kruna Alus Madia:
Kruna Andap Kruna Ama Kruna Ami
- ene, ento - niki, nika - puniki, punika
- suba - ampun - sampun
- iang - tiang - titiang
- nah - gih - inggih
- miwah sane lianan.
5) Kruna Alus Singgih (Asi)
Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali
alus sané kanggén nyinggihang sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panegep
Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus Singgih nénten maderbé wangun Alus Mider.
Conto Kruna Alus Singgih:
Kruna Andap Kruna Asi Kruna Aso
- mati - seda - padem
- beling - mobot - abot
- ia - ida, dane - ipun
- madan - mapasengan - mawasta
- miwah sane lianan.
6) Kruna Alus Sor (Aso)
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné
sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané
linggihnyané sor utawi andap.
Conto Kruna Alus Sor:
Kruna Andap Kruna Aso Kruna Asi
- mati - padem - seda, mantuk, lina, lebar
- keneh - manah - pikayun
- ningeh - mabanyu - mawarih
- ngemaang - ngwehin, ngaturin - ngicenin
- miwah sane lianan.
7) Kruna Kasar
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané
wirasan basannyané kaon, saha ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning
marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
Kruna Andap Kruna Kasar
- madaar - ngamah, nidik, ngleklek, mantet
- mati - bangka
- cai/nyai - iba
- sirep - mamelud, medem
- miwah sane lianan.
- Wirasan Lengkara Basa Bali
Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges
sampun jangkep. Kawéntenan lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk
kruna-kruna sané masor-singgih sakadi sané sampun kabaos ring ajeng. Duaning
asapunika lengkara-lengkara sané metu taler madué wirasa matios-tiosan manut
ring kruna-kruna sané ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk rasa basannyané
punika, lengkara sajeroning basa Bali kaepah dados nenem, inggih punika: (1)
lengkara alus singgih, (2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara
alus mider, (5) lengkara andap,
miwah (6) lengkara kasar. Mungguing sané kanggén minayang soang-soang lengkara
basa Baliné punika, inggih punika saking kruna pangentos sané kanggén
sajeroning lengkara punika, sakadi:
-
Ida, Dané (alus singgih);
-
Titiang, ipun (alus sor);
-
Tiang, jero (alus madia);
-
Iraga, druéné (alus mider);
-
Icang, cai/nyai, ia (andap); lan
-
Iba, siga, nani, kola, waké (kasar).
1) Lengkara Alus Singgih
Lengkara alus singgih madué wirasa alus sané kanggén
nyinggihang sang singgih, yadiastun
nénten makasami kruna-krunannyané saking kruna alus singgih. Lengkara alus
singgih sering kawangun antuk kruna-kruna: alus singgih, kruna alus mider,
miwah kruna mider.
Upami:
a.
Ida kari makarya panggul.
(asi, ami, ami, mider)
b.
Dané Gusti Patih nénten mireng baos
okanné.
(asi, ami, asi, asi, asi)
c.
Pak Bupati sampun lunga ka Jakarta.
(asi, ami, ami, mider, mider)
d.
Pak Wayan Gama pinaka ketua STKIP.
(asi, ami, mider, mider)
2) Lengkara Alus Madia
Lengkara
alus madia inggih punika lengkara Bali alus sané maderbé wirasa makanten kirang
alus utawi kantun madia. Lengkara alus madia puniki akeh nganggén kruna-kruna
alus madia. Sajaba punika taler maweweh kruna alus mider, kruna alus sor, kruna
mider, miwah kruna andap.
Upami:
a)
Tiang
nunasang antuk linggih jeroné?
(ama, aso, aso, ami, ama)
b)
Tiang
ten uning unduké nika.
(ama, ama, ami, andap, ama)
c)
Tiang
kantun ngalap ron.
(ama, ami, andap, mider)
d) Pak
saking Abang, nggih?
(ama, ami, mider, ama)
3) Lengkara Alus Sor
Lengkara alus sor inggih punika lengkara sané
ngwetuang wirasa alus saha kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané
patut kasorang duaning linggihnyané
pinaka sang sor. Lengkara alus sor puniki kawangun antuk kruna-kruna
alus sor, alus mider, andap, miwah kruna mider.
Upami:
a)
Titiang manyama sareng lelima.
(aso, andap, ami, mider)
b)
Ipun kantun numbas celana ring
Hardy’s.
(aso, ami, ami, mider, ami, mider)
c)
Bapak titiangé wawu rauh saking
bangket.
(aso, ami, ami, ami, ami)
d)
Pekak titiange sampun padem.
(aso, ami, aso)
4) Lengkara Alus Mider
Lengkara alus mider inggih punika lengkara alus sané
kanggén mabaos antuk sang mabaos masarengan sang kairing mabaos. Lengkara alus
mider puniki akéhan kawangun antuk kruna-kruna alus mider maweweh kruna mider.
Lengkara alus mider sering nganggén kruna pangentos (kata ganti) iraga utawi druéné, duaning kanggén maosang indik
kawéntenan sang mabaos miwah sang kairing mabaos (bahasa bersama/mengajak/persuasif).
Upami:
a)
Ngiring iraga sareng-sareng ngastiti
Ida Sang Hyang Widhi Wasa!
(ami, ami, ami, ami, asi)
b)
Ida-dané sareng sami ngiring
mangkin kawitin paruman druéné!
(asi, ami, ami,
ami, ami, ami,
ami, ami)
c)
Dumogi iraga sareng sami mangguh
karahajengan.
(ami, ami, ami,
ami, ami, ami)
d)
Parikrama puniki prasida labda
karya antuk utsaha druéné.
(ami, ami, ami,
ami, ami,
ami, ami)
5) Lengkara Andap
Lengkara
andap inggih punika lengkara basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar
taler nénten alus. Lengkara andap puniki kawangun antuk kruna-kruna sané andap
miwah kruna mider.
Upami:
a)
Ia
mara majalan ngabaang sampinné padang.
(andap, andap, andap, andap, mider)
b)
Nyén
adan timpal caine?
(andap, andap, andap, andap)
c)
Icang
lakar mayah montor ka dealer malu.
(andap, andap, andap, mider, mider,
mider, andap)
d)
Dija
tongos mayah listrik jani?
(mider, andap, andap, mider, andap)
6) Lengkara Kasar
Lengkara kasar inggih punika lengkara sané madué
wirasa sané kaon. Yadiastun asapunika nénten ja makasami kruna-kruna sané
ngwangun lengkara kasar punika saking kruna kasar. Taler maweweh kruna andap
miwah kruna mider.
Upami:
a)
Yén suba betek basangné pragat
suba mamelud di pedemanné.
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, kasar, andap, kasar)
b)
Depang suba pang bangka polonné.
(andap, andap, andap, kasar, kasar)
c)
Men cai, ngléklék di sanggah
ngae WC!
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, mider)
d)
Mula bungut ibane galir, data-data
petang iba!
(andap, kasar, kasar, mider, andap, kasar, kasar)
- Wirasan Basa Bali
Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané
kawangun antuk pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané
kabaos lengkara. Yéning mirengang anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten
sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané madia, wénten sané andap, taler
wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing
mabaos miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné
kapalih dados: (1) basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4)
basa alus.
- Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering
kanggén marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka,
brangti, wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih:
(1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.
(1)
Basa
Kasar Pisan
Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti
kaon, saha sering kanggén marebat utawi mamisuh.
Conto Basa Kasar Pisan:
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda
pangkah nagih nandingin geruda. Yén awak beduda, kanggoang to soroh tainé urek!
Mai iba nuké anyud, patigrépé polon ibané mai ngalih somah timpal. Dasar ibi
cicing bengil, pongah ngentut. Tuh kelik-kelik matan ibané, waluya matan buaya,
matan sundel. Magedi iba uli dini! Yén sing nyak iba magedi, to cicing borosané
lakar nyétsét clekotokan ibané!”
(2)
Basa
Kasar Jabag
Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler ring
asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring sang
singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané
kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané
kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang
ngaba bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing
ngelah pis, Aku kal meliang malu. Kala ingetang nyen kamu ngulihang nah!”
- Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten
kasar taler nénten halus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake
sané linggihnyané pateh utawi papadan
(sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgihan ring sang sané
soran.
Minakadi:
Ø Reraosan
I bapa sareng I mémé,
Ø Bebaosan
ida aji sareng Ida biang,
Ø Raos
I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
Ø Raos
embok/beli ring adinipun,
Ø Raos
bapak/ibu guru ring muridnyané,
Ø Baos
raja ring patih, panyroan, parekan,
Ø Baos
patih ring parekan/panyroan,
Ø Baos
majukan ring buruh,
Ø Baos
pejabat ring pegawénnyané,
Ø Baos
sang triwangsa ring wangsa jaba.
Conto Basa
Andap:
“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan,
angajap-ajap kritisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang
sukalegan idep luhé apanga ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i
tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Tulya i tabia dakep ané nyaratang
tungguhan apanga sida nu idup di guminé”.
Puniki raos I Wayan Duria ring tunanganipun Luh Sunari.
Conto Basa Andap
Tiosan:
Pupuh Ginada
Eda ngadén awak
bisa,
depang anaké
ngadanin,
geginané buka
nyampat,
anak sai tumbuh
luu,
ilang luu buké
katah,
yadin ririh,
liu enu paplajahan.
- Basa Madia
Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus,
nanging wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus
madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning
pagubugan maparajana. Sapatutnyané maosang sampun,
kabaos ampun, patutnyané maosang inggih
kabaos nggih, patutnyané maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané puniki sering
kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah
mabaos matiang-jero.
Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih
lagu pop Bali ring sor puniki, inggih punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan
Sandat.
RAJAPALA
Jero-jero …
anak lanang
bagus genjing,
wantah titiang
widiadari,
Kén Sulasih
parab titiang.
Napi wénten …
ngambil busanan tiangé,
titiang nyadia mangentosin,
antuk jinah mas tur mirah.
Rajapala parab
titiang truna lara,
yéning suéca pakayunan makronan,
ratu ayu sareng titiang truna lara.
Mangkin wénten …
pinunas tiang ring beli,
yéning wénten putra
adiri,
titiang mapamit ring
beli.
BUNGAN SANDAT
Yen gumanti bajang
Tan bina ia pucuk nedeng kembang
Disubane layu tan ada ngrunguang
ngemasin makutang
Becik malaksana
da gumanti dadi kembang bintang
mentik di rurunge
makejang mangempok raris kaentungang
Ia i bungan sandat
salayu-layu layunne miik
‘to ia nyandang tulad
sauripe malaksana becik
Para truna-truni
mangda saling asah asih
asuh
manyama braya ‘to
kukuhin
rahayu kapanggih
- Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika
basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Manut tata krama mabaos
Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané sor
ring sang singgih.
Minakadi:





Basa Baliné
sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika:
(1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.
(1) Basa Alus Singgih
Basa alus singgih inggih
punika basa Baliné sané wirasannyané
alus saha kanggén nyinggihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek
kabaosang. Wangsa jaba sané
mabaos ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus
singgih.
Conto Basa Alus Singgih:
“Ratu déwa agung, makadi
pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal
cokoridéwa makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké
kaulet. Punapi manawi wénten
sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-durus
cokoridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”.
(2) Basa Alus Sor
Basa alus
sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi
ngasorang sang sané patut kasorang.
Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.
Conto basa alus sor:
“Ida Dané sané baktinin
titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami, lugrayang
riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa.
Titiang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karangasem. Titiang
manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.
Ring conto
punika, titiang matur ring sang sareng akéh, minakadi pamilet penataran.
Titiang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Titiang nénten maosang mapeséngan, nanging mawasta. Titiang nénten
maosang angga, nanging déwék. Titiang nénten maosang masameton, nanging manyama. Taler nénten maosang durung
madué rabi, nanging durung maderbé
somah.
Conto basa
alus sor sané tiosan
Pupuh Sinom
Titiang
jadma suniantara,
nista lacur
manumadi,
malarapan
suka legawa,
catur bekel
titiang pasti,
suka duka
lara pati,
nika wantah
titiang tikul,
titiang
mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,
ring Sang
Ayu,
sané telas tunas titiang.
Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari,
putrining jagat Mesir. Duaning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu
Adnyasuari nganggén basa alus sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné.
(3) Basa Alus Mider
Basa alus mider inggih punika
basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabebaosan sajeroning peparuman,
matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang mabaos miwah
sang sané kairing mabaos.
Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna iraga utawi druéné.
Conto basa alus mider kadi
ring sor puniki:
“Inggih Ida
Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun nepek
ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten
sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa,
nunas pasuécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti
punapa-punapi sané pacang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah
labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.
Buku Rujukan:
a. Bagus, I Gusti Ngurah. 1979. Perubahan
Pemakaian Bentuk Hormat dalam Masyarakat Bali. Sebuah Pendekatan Etnografi
Berbahasa. Jakarta.
b. Suwija, I Nyoman dan Manda, I Gede.
2009. Widia Sari. Basa lan Sastra Bali 3. Denpasar.
Suara.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar
Wusan Ngwacen sampunang lali maosin iriki! Suksma