Aksara, Basa, lan Sastra Bali

"Om Swastyastu, swasti prapta aturang titiang majeng ring para sameton blogger sami, durusang macecingak ring blog titiang, pinaka anggen jalaran masadu wirasa, mogi-mogi wenten pikenohnyane"
Tampilkan postingan dengan label BUDAYA. Tampilkan semua postingan
Tampilkan postingan dengan label BUDAYA. Tampilkan semua postingan

Senin, 22 Juli 2013

Tri Angga miwah Tri Mandala sajroning Wewangunan



Wewangunan ring wewidangan jagat Bali kamanggehang patut kawangun antuk wentuk miwah cihna kabudayan Bali. Soang-soang wewangunan jana Baliné nganutin ring Tri Angga, wantah tigang paletan ri sajroning wewangunan, luiré; Utama Angga, Madya Angga, miwah Nista Angga. Sané kabaos Utama Angga wantah raab wewangunan, raris Madya Angga wantah angga wewangunan sané kawentuk antuk saka miwah temboknyané, samaliha Nista Angga wantah batur utawi dasar wewangunan. Mawinan wewangunan sané becik miwah patut majanten antuk dasar sané kukuh mangda nénten gelis ipun rusak. Sapunika taler sang nruénang majanten kukuh nénten obah pakayunanipun meneng mapaurip ring wewangunanipun.

Pakarangan paumahan umat Hindu akéhan kaepah dados tigang paletan sané kabaos Tri Mandala, makadi; Utama Mandala, Madya Mandala, miwah Nista Mandala. Utama Mandala wantah pagenahan wewangunan sané masuksma luih, sakadi pemerajaan utawi sanggah, genah pangubaktin jana Bali ring Ida Sang Hyang Widhi miwah para Hyang Dewa Pitara. Madya Mandala wantah pagenahan wewangunan sané madué suksma madya, sakadi genah jana Bali nglaksanayang kahuripan marupa umah kaja, umah kangin, umah kelod (pawaregan), umah kauh, miwah jineng. Nista Mandala wantah pagenahan wewangunan sané suksmanipun nista, sakadi genah kandang bawi, kandang banténg, kandang ayam, kandang bébék, miwah sané lianan taler kawéntenanipun soran ring genah-genah sané ring ajeng.




Tabuh Rah



Tabuh rah manut wastannyané wantah nabuhang rah buron, makadi ayam, bawi, bébék, kebo, miwah sané linan sané kamargiang ri sajroning sapulah-palih upacara agama utawi yajña. Tetujonipun pinaka panegep ring pamargi upacara agama, sané kamargiang sajroning Pañca Yajña manut sakadi sané munggah ring Lontar Siwa Tattwa Purana, Lontar Yajña Prakåti, miwah tambra prasasti, sakadi Prasasti Sukawana A I 804 Úaka, Prasasti Batur Abang A 933 Úaka, miwah Prasasti Batuan 944 Úaka. Tabuh rah kamargiang malarapan antuk panyambléh miwah perang sata sané kajangkepin antuk majuluk-julukan masarana tingkih, pangi, adéng, kelapa, andel-andel, kasarengin antuk upakarannyané. Tabuh rah kamargiang ring genah miwah galah upacara mamargi olih ida Sang Yajamana. Ri tatkala perang sata kamargiang patut mawilangan tigang perahatan samaliha kawewehin antuk toh dedampingan sané masuksma pinaka daging kalascaryan Sang Yajaman ngaturang yajña sakéwanten nénten kadasarin antuk jejudén. Suksman perangé pinaka cihna prawiran (Galungan) saking dharma ring adharma.

Sabtu, 08 Juni 2013

Têpakan Kulkul Manut Tri Brata Sandi


      Tatêpakan kulkul patut nganutin ring sane kabaos tri brata sandi: Dharma, Sima, Laksana. Têgêsipun:
v  Dharma           : suaran kulkul pinaka tatêngêr upacara agama.
v  Sima                : suaran kulkul pinaka tatêngêr kapañca-baya.
v  Laksana           : suaran kulkul pinaka tatêngêr sangkêp, patêdunan desa, banjar 
miwah sêkaa truna.
Nenten kapatutang ngawag-ngawag, samaliha makarya tatêpakan sane nenten kacumpunin manut drêsta sane sampun kamargiang ring desa, banjar, pamaksan, dadia, panti, sêkaa miwah sane lianan.

Yening sêlêhin, sayuaktinipun kulkul madue fungsi instrumental miwah fungsi rêgulatori.
1. Fungsi Instrumental, wantah kulkul kanggen pinaka sarana kaweruhan ring kahanan gatra sane 
    pacang kadauhang ring para krama sarêng sami.
2. Fungsi Regulatori, wantah kulkul kanggen pinaka ngiket sahananing saurah-arih parilaksana i 
    krama, manut sapituduh i prajuru adat. Patut kasungkemin pinaka pamargin drêsta inucap. 

I krama sane nentên nginutin ring drêsta utawi awig-awig/pararêm sane sampun kamanggêhang, pacang kêni dêdosan, makadi dêdandan naur antuk jinah sane mawilangan manut sane sampun kacumpunin sarêng krama sarêng sami. Inggih sakadi asapunika akidik sasuratan puniki, ampurayang antuk kakiranganipun, mogi-mogi wentên pikênohipun.

Jumat, 31 Mei 2013

Paribasa Bali: Pariteges lan Wangunipun



Ring galah sane mangkin titiang pacang ngaturang  makudang-kudang Paribasa Bali sane wenten lumbrah ring pagubugan masyarakat Bali, kawewehin antuk teges miwah wangunipun sakadi conto-conto gumanti anggen nelebang pangresep paritegesipun. Paribasa Bali wantah salah tunggal wangun bebaosan (ungkapan tradisional) sane kanggen pinaka panglengut basa, ri tatkala pacang mabebaosan nganggen basa Bali. Paribasa Bali puniki kantun manggeh kantos mangkin pinaka sarana ngwetuang daging pakayunan sane kawangun antuk sipta (lambang; simbol; kode) sane maendahan manut pangarsa sang sane mabaos. Patut pisan kawikanin pinaka piranti mabebaosan ring pagubugan utawi pakraman. Paribasa Bali pinaka stilistika (gaya bahasa) jana Baline ri tepengan pacang ngaturang daging bebaosan. Sapunapi ke wangun paribasa Bali inucap? Ngiring pratiaksayang wacana ring sor!

1. Sesonggan
            Sesonggan, malarapan antuk tetujon miwah dagingnyané, sumaih pisan ring sesenggakan, miwah ring sloka, inggih punika sering kanggén nyindir, sakéwanten wangun sesonggan wénten sané kamedalang jangkep, madaging katerangannyané. Taler, wénten sané nénten jangkep, santukan katerangannyané sampun kauningin. Wangun sesonggan nénten nganggén kruna buka sakadi ketah ring sesenggakan, miwah nénten nganggén kruna buka slokané sakadi wangun slokané.
Conto:

(1)  angkab-angkab barong somi
(2)  abias pasih
(3)  bébék ajahin nglangi
(4)  degag délem
(5)  liep-liep baleman sambuk
(6)  berag-beragan gajahé
(7)  lelipi ngalih gegitik
(8)  ketog semprong kerik tingkih
(9)  kudiang nekepin andus
(10) alus-alusan tain jaran, msl.


2. Sesenggakan
            Wangun lengkara sesenggakan setata kariinin antuk kruna buka, taler nganggén wangun sampiran tur kalanturang antuk wangun katerangannyané sané kaanggén paimbangan, ping untat wau suksmannyané. Ring asapunapiné, yéning gumanti suksmannyané sampun sinah pisan, nénten malih madaging suksmannyané.
Conto:

(1)  buka batun buluané, nglintik tuah abesik
(2)  buka bé banoné, lantangan bungut
(3)  buka payuk lawan tekepné
(4)  buka bedaké suginin
(5)  buka punyan poléné
(6)  buka becicané nguci
(7)  buka Bima di parbané, nyedodog.
(8)  buka negakin gadebong, payu jité belus.
(9)  buka benangé, kadung suba maceleban.
(10) buka nyitsit tiingé, amis kacenikan.

3. Sesawangan
            Sesawangan, dagingnyané indik pangrumrum, mawinan wangunnyané masaih pisan ring papindan, taler akidiké mirip sakadi sesemon, sakéwanten yéning wangun sesawangan nganggén cihna buka, luir, kadi, alah, péndah kadi, waluya kadi.
Conto:

(1)  muané buka bulan nadarin
(2)  susuné luir nyuh gadingé kembar
(3)  suarané jangih kadi sunariné tempuh angin
(4)  celut alah lindung
(5)  pangadegné tan péndah kadi Sang Dananjaya
(6)  waluya tunjungé tan pawarih, layu dudus
(7)  muané burik buka tain sampi ujanan
(8)  galakné alah cicing borosan
(9)  ngrosok buka balang katipatin
(10) paling buka pitiké kélangan ina.

4. Papindan
            Wangun papindan sumaih ring sesawangan, miwah sesemon, sakéwanten papindan nganggén anusuara. Papindan, tegesipun: gegambaran buka, yéning imbangang pateh sakadi: mirib tekén........, upami: papindan kedis, tegesnyané: wangun gambaré mirib kedis. Mapinda sedih, tegesnyané mirip buka anaké sedih. Sané dados papindan kruna aran sané polih anusuara.
Conto:

(1)  lambéné barak ngatirah
(2)  gegaéné mamukal
(3)  kukuné mapah biu
(4)  liatné natit
(5)  isitné ngembang rijasa
(6)  isitné ngisit kebo
(7)  pipiné nyujén
(8)  pamuluné nyandat gading
(9)  untu nyalang ngatibangbung
(10) betekan batisné meling padi.

5. Sesemon
            Sesemon pateh sakadi sesimbing, sakéwanten basa pangwedarnyané alus nudut kayun. Makéh kaanggén malelemesan utawi pangrumrum anak istri, tur sering kasurat nganggé pupuh.
Conto:

Sané Lanang: “Béh, napi kadén melah pisan sekar cempakané punika, yéning                               titiang polih ngalap tur nyumpangang ambat ya legan manah                                 titiangé.”
Sané Istri:       “Napi gunané ngalap sekar kadi puniki, sané tan paguna, napi malih                      kasuén-suén pastika pacang layu.
Pupuh Ginada:
(1)  Tiang mriki ngrereh ‘bunga’, kocap wénten ‘campaka putih’, i riki genahnya reko, kocap luih warnanipun, Nawang Tranggana ngandika, “Inggih wiakti, ‘nanging déréng masannya alap’”.
(2)  Sesendoné kadi sipta, “Dumadak ya ulung jani, delima wastané ento, akatih tengahing dalu, titiang masesangi nyangga, baan kacing,  titiang suka matoh jiwa.”
(3)  Radén galuh weruh sipta, kenyung raris nyaurin, “Lamun painganan reko, madia latriné ya ulung, di pekené ya tibéninnya, soring bingin, manakti apang pasaja.”

6. Sloka
            Wangun sloka, lengkarannyané nganggén kruna frasa buka slokané utawi kadi slokané.
Conto:

(1)  buka slokané ajum-ajum puuh, pamuput ipun pacang pocol
(2)  buka slokané genité bakat gasgas
(3)  buka slokané dija ada galungan buung
(4)  buka slokané bantang perok (berek) badingang apa tuara misi
(5)  buka slokané bani mabak jepun, da takut kena getahné
(6)  buka slokané apa ané pula kéto ané mupu
(7)  buka slokané tusing ada bangké mapilih sema
(8)  buka slokané gagah baan sepéda, kembung baan angin
(9)  buka slokané siap mati makenta di jinengé
(10) buka slokané tusing ada lemeté elung.

7. Sesimbing
            Sesimbing pinaka ucapan pralambang sané banget pedes ngawinang sang kasesimbingin jengah miwah sebet, santukan marasa ring kasesimbingin.
Conto:

(1)  Kadang tan tinolihan, tegesnyané anak sané ngutamayang padéwékan kémanten, nénten ngrunguang nyama utawi anak tiosan.
(2)  Bé di pangoréngané baang ngeléb, tegesnyané, sakadi anak ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang sakéwanten ipun lénga, kantos anak bajang punika malaib.
(3)  Bas tegeh baan negak dilabuhé baongé elung, tegesnyané, sakadi anaké polih pangkat tegeh/becik bas lebian kendelnyané, iwang antuka makarya agulikan, kantos ngemasin maukum/nemu sengkala.
(4)  Semuné nyukcuk langit, tegesnyané kaucapang ring anaké sané jumbuh.
Ring asapunapiné, sesimbing taler wénten nganggén kruna sané tegesnyané nungkalik, sakadi:
(5)  Anak kiul sakéwanten kabaos anteng;
(6)  Anak dekil sakéwanten kabaos kedas;
(7)  Anak belog sakéwanten kabaos dueg;
(8)  Anak degag sakéwanten kabaos rapah.

8. Wewangsalan
            Wewangsalan kawangun antuk lengkara kalih baris, lengkara sané riinan dados bantang/sampiran, lengkara sané pungkuran teges sujatinnyané, miwah nganggén purwakanti.
Conto:
(1)  jero gedé jero luh, suba gedé ada nguluh
(2)  ébér-ébér ilih, begér baan nyilih
(3)  bedég majemuh bangsing di banjar, jegég buin lemuh langsing lanjar
(4)  bé lélé mawadah kau, suba jelé mara tau
(5)  ngalih sampi galang bulan, ngalih bati ilang kamulan
(6)  timpas puntul pangiris pungak, mimpas nguntul mirib nyak
(7)  gamongan kladi jaé, omongan dadi gaé
(8)  jangan ragu-ragu bernyanyi, ngudiang meli sagu anak suba manyi?
(9)  asep menyan majagau, nakep lengar aji kau
(10) tai belék tai blenget, suba jelék mara inget.

9. Peparikan
            Peparikan masaih ring wewangsalan, sakéwanten kawangun antuk petang baris, sakadi conto:
(1)  bé curik mabasa manis,
bungkung pendok sedeng di tujuh,
bajang cerik kenyungné manis,
selat témbok makita nyujuh.

(2)  meli gabus duang kranjang,
lamen bodag sing ngenyakin,
yadin bagus mata kranjang,
enyén kodag mangenyakin.

(3) balang minyak balang memedi,
      balang kajoh mawadah lumur,
      lamun nyak jalan magedi,
      tusing joh teked di Sanur.

10. Cecangkitan
            Cecangkitan kanggén ri kala magegonjakan, ring asapunapiné taler wénten kanggén nguluk-uluk timpal. Mungguing wangun cecangkitan nganggén lengkara sané ngintar.
Conto:

(1)  Tain cicing déngdéng goréng jaen pisan.
Tegesnyané: yéning déngdéngé goréng janten jaen, sakéwanten yéning tain cicingé goréng nénten dados.
(2)  Awak suba bajang enu manyonyo.
Tegesnyané: anak bajang sami madué nyonyo, sakéwanten yéning anak sané sampun bajang nénten lumrah kantun nyepsep nyonyo utawi manyonyo.
(3)  Di Buléléng, Cinané makejang bah.
Tegesnyané: yéning di Buléléng tusing ada Cinané makejang bah, sakéwanten Cinané di Buléléng mula kaukina “Bah”.


11. Raos Ngémpélin
            Raos ngémpélin wangun krunannyané démpét, tegesnyané wénten krunannyané sané mateges kakalih utawi démpét.
Conto:

(1)   Yan makohkohan apané sakit?; makohkohan, tegesnyané cekéhan, miwah taler mateges ngohkoh tanah.
(2)    Yan ngaé sekaa arja, tiang nyak ngaluhin; ngaluhin, tegesnya dadi galuh, taler mateges tusing nyak dadi apa-apa (ngoyong) utawi aluh.
(3)   Kayang otonan I Madé, tiang nyéléngin; nyéléngin, tegesnyané lakar ngemaang céléng, miwah taler dados mateges ninggalin sambilanga nyéléngin.
(4)   Di Kintamani, raab umah anaké séng; séng, tegesnyané raab séng, miwah taler dados mateges miring.
(5)   Tiang mula misan Cokorda; misan, tegesnyané mingsiki, miwah taler dados mateges sisan-sisan (mis-misan).

12. Cecimpedan
            Cecimpedan wangunnyané kacihnayang antuk nganggén kruna pitakén apa ké?
Conto:

(1)  apa ké anak cerik matapel?
(2)  apa ké anak ulung masuryak?
(3)  apa ké cekuk kajengitin?
(4)  apa ké basé alukun ulung seka bidang?
(5)  apa ké ané negen nongos, ané kategen majalan?
(6)  apa ké anak bongkok kereng nyuun?
(7)  apa ké jangkrik ngecik duur gunungé?
(8)  apa ké jlingjingan apit sungga?
(9)  apa ké balé gedé matampul abesik?
(10) apa ké makasatak maudeng putih?

13. Cecangkriman
            Cecangkriman maka sujatinnyané pateh ring cecimpedan, sakéwanten mawangun pupuh, ketahnyané pupuh pucung. Conto:
(1)  Berag landung, ngelah panak cerik liu, méméné slélégan, panakné jekjek enjekin, menék tuun, méméné gelut gisiang.
(2)  Dratdat drutdut, bingah-binguh liwat inguh, nyumbil sisin pagehan, padidi sing dadi ngranjing, néné catur, nyamané suba di tengah.
(3)  Dini ditu, bikasé sai katepuk, manyama ya patpat, di kalané ingkup ninggil, adi pesu, gunannyané ngawé liang.

14. Bebladbadan
            Bebladbadan kawangun antuk lengkara tigang palet, inggih punika lengkara sané kapertama pinaka giing (bantang lengkara salanturnyané); lengkara sané kaping kalih pinaka teges sujatinnyané; miwah lengkara sané kaping tiga teges paribasannyané.
Conto:

(1)  Aruh titiang sakit gidat,                    (2) Ipun gusti nyarang joan,
ulangun titiang ring gusti,                        sangkétan gustiné pasti,
nakin kuping, ilu pisan,                          ngenyat letaga di tukad,
ngéngésé téngésang sai,                         marangkepan bin asasih,  
baan tiang ngupadi gusti,                        liang nu wadahin taji,
apang madon jaka payu,                         rerimpiang dayané malu,
makaronan ring i mirah,                         wangda nuké cenikan,
rurub bangkéné alapis,                           kacecetan tiang margi,
manindihang,                                         jaring bukal,
buka ubayané suba.                               Atan sambangé katah.

(3) Sampun ko matali benang,
      gun-gun titiang sai-sai,
      kulkul sampi ko i déwa,
      nguda manéncong ngulining,
      guungan uyahé gusti,
      tulus nyopak titiang ratu,
      masih matukad anas,
      suluk pisan  ring i gusti,
     telu pindo,
     masih titiang tong keneman.

15. Sesapan
            Sesapan, tegesnyané nyapatin, sané matetujon nglungsur karahajengan mangda nénten keni bencana. Kawéntenan sesapan manut tetujonnyané, minakadi:
 
Sesapan ngebah taru
-        “Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru duéné, mangda titiang nénten tulah.”
 
Sesapan ngentasin genah tenget
-        “Jero sané nuénang genahé/marginé, tiang nyelang genahé, icén tiang karahajengan!”

Sesapan angin baret
-        “Ratu Betara Bayu, mamargi I Ratu becik-becik sampunang kantos ngrusak wewidangan titiang, mangda titiang sami rahajeng!”
 
Sesapan ri kala sungkan, wénten dongkang mamunyi
-        “Ih, dongkang, apa not iba, yéning ada anak makeneh rahayu baang mai, sakéwala yén ia mapaidepan corah, cotot matané apang kanti buta!”

16. Tetingkesan
            Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang raga.
Conto:

(1)     “Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik.
(2)     “Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik manten!”
Kawéntenannyané, ajengané madaging reramon makéh pisan.
(3)     “Durus unggahang, kanggéang toyané tabah!”
Yakti-yakti nénten wénten gohnyané, duaning genah warung sané ngadol sanganan doh.

17. Gigihan
            Gigihan, kruna basa sané medal saking sang sané gelu utawi tangkejut sangkaning cokornyané maserit, di asapunapiné sang sané maserit punika tambis-tambis runtuh.

Conto:
-        “Éé, caluk cang ulung”.
-        “Ada dah, batis cang maserit”.
Manut abah sang sané gigihan, wénten taler sané nganggé kruna basa jaruh, sakadi:
-        “Imih ratu, barang cang ulang”. Barang i riki biasané sering kaucapang nganggén kruna silih sinunggil srana masanggama.

18. Basa Jumbuh
            Basa jumbuh, kruna basa sané sering kanggén olih sang sané madué abah jumbuh utawi nguni jun. Cecirénnyané marupa kruna madak, sakadi:
  1. “Mémé jani mara ya sukat I Madé malayar ngrénéb umahné.”
  2. “Madak ja tiang pang énggal sugih!”
  1. “Pianak tiangé belog, okan ragané wau ja dueg san ring sekolahan.”
  2. “Madak, pianak tiangé lulus ngrereh universitas!”