Aksara, Basa, lan Sastra Bali

"Om Swastyastu, swasti prapta aturang titiang majeng ring para sameton blogger sami, durusang macecingak ring blog titiang, pinaka anggen jalaran masadu wirasa, mogi-mogi wenten pikenohnyane"

Sabtu, 31 Maret 2012

Wirasan Kruna, Lengkara, lan Basa Bali

      

     Yening sampun maosang "basa Bali", akehan parajana Baline pamekas sane kantun yoana makasami ajerih miragi baos sakadi asapunika, duaning sampun majanten akeh pikobet sane pacang kapanggihin ring sajeroning parikrama sane mapaiketan ring basa Bali punika. Sakewanten, pikobet mabaos nganggen basa Bali karumasayang meweh taler olih parajana Baline sane sampun duur. Kahanan sane asapunika sangkaning kawentenan basa Bali duene puniki madue wirasa sane matios-tiosan utawi maundag-undagang. Mawinan ri tatkala mabaos nganggen Basa Bali, patut kawikanin dumun ngeninin indik;  sang sane pacang kairing mabaos, maosang sang sapasira, ri tatkala asapunapi pacang mabaos. Samaliha mangda wikan taler sang sapasira sane gumanti pacang mabaos, punapi parajana Bali sane maraga wangsa jaba utawi tri wangsa (Brahmana, Wesia, Satria).
         Duaning asapunika ri tatkala pacang mabaos, sang sane pacang mabaos utawi matur-atur patut ngwikanin kawentenan wirasan kruna, wirasan lengkara, miwah wirasan basa Bali sakadi ring sor puniki.

  1. Wirasan Kruna Basa Bali
Malarapan antuk kawéntenan linggih krama Baliné punika, metu kruna-kruna basa Bali sané taler maderbé wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyané, kruna-kruna basa Baliné kapalih dados pitung soroh, inggih punika: (1) kruna andap, (2) kruna mider, (3) kruna alus mider (Ami),  (4) kruna alus madia (Ama), (5) kruna alus singgih (Asi), (6) kruna alus sor (Aso),  lan (7) kruna kasar.
                       
1)      Kruna Andap
Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna Kapara, inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané sesamén wangsa, sesamén linggih utawi olih sang singgih ring sang sor. 

Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah sane lianan.




 
2)      Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun wantah asiki, nénten maderbé wangun alus, nénten maderbé wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning  bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider; alus mider maderbé wangun andap, nanging kruna mider nénten maderbé wangun andap utawi wangun sané tiosan. Sapunika taler, Kruna Mider matiosan ring Kruna Andap. Yéning Kruna Mider nénten maderbé wangun tiosan, nanging Kruna Andap maderbé wangun alus.

Conto Kruna Mider: kija            
-   tembok                -   gilik
-   laptop                  -   akuda
-   nyongkok            -   sendeh
-   celana                  -   angkid
-   kabel                    -   sepatu
-   spidol                   -   bunter
-   radio                     -   pulpen
-   abulih                   -   miwah sane lianan.




 
3)      Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga singgih, sapunika taler dados kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler madué wangun andap.

Conto Kruna Alus Mider (Ami):  
Kruna Andap                                      Kruna Ami       
 -    nawang                                    -    uning    
 -    teka                                          -    rauh    
 -    suba                                          -    sampun    
 -    inget                                         -    éling    
 -    meli                                          -    numbas    
 -    ngadep                                     -    ngadol
 -    uli                                              -    saking
 -    krana                                        -    duaning-       



  

4)      Kruna Alus Madia (Ama) 
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané manengah. Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna alus tiosan (Bagus, 1979: 179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basannyané alus madia, kruna alus sané kirang becik yéning kanggén mabebaosan sane alus.
                      
                        Conto Kruna Alus Madia:









             Kruna Andap                       Kruna Ama                      Kruna Ami
             -  ene, ento                           -  niki, nika                      -  puniki, punika
                         -  suba                                  -   ampun                          -  sampun
                         -  iang                                    -  tiang                              -  titiang
                         -  nah                                     -  gih                                 -  inggih
                         -  miwah sane lianan.

5)      Kruna Alus Singgih (Asi) 
Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané kanggén nyinggihang sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus Singgih nénten maderbé wangun Alus Mider.

Conto Kruna Alus Singgih:

 

        Kruna Andap                             Kruna Asi                        Kruna Aso
        -   mati                                        -   seda                            -   padem
                    -   beling                                     -   mobot                         -   abot
                    -   ia                                             -   ida, dane                    -   ipun
                    -   madan                                    -   mapasengan             -   mawasta
                    -   miwah sane lianan.


6)      Kruna Alus Sor (Aso) 
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané linggihnyané sor utawi andap.

Conto Kruna Alus Sor:



       Kruna Andap                   Kruna Aso                            Kruna  Asi
       -   mati                               -   padem                           -  seda, mantuk, lina, lebar
                  -   keneh                             -   manah                           -  pikayun
                  -   ningeh                           -   mabanyu                       -  mawarih
                  -   ngemaang                     -   ngwehin, ngaturin      -  ngicenin
                  -   miwah sane lianan.


7)      Kruna Kasar 
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané kaon, saha ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:



       Kruna Andap                            Kruna Kasar
      -    madaar                                  -   ngamah, nidik, ngleklek, mantet
                  -    mati                                        -   bangka
                  -    cai/nyai                                  -   iba
                  -    sirep                                        -   mamelud, medem
                  -    miwah sane lianan.


  1. Wirasan Lengkara Basa Bali

Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges sampun jangkep. Kawéntenan lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk kruna-kruna sané masor-singgih sakadi sané sampun kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-lengkara sané metu taler madué wirasa matios-tiosan manut ring kruna-kruna sané ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk rasa basannyané punika, lengkara sajeroning basa Bali kaepah dados nenem, inggih punika: (1) lengkara alus singgih, (2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara alus mider, (5) lengkara andap, miwah (6) lengkara kasar. Mungguing sané kanggén minayang soang-soang lengkara basa Baliné punika, inggih punika saking kruna pangentos sané kanggén sajeroning lengkara punika, sakadi:
-          Ida, Dané (alus singgih);
-          Titiang, ipun (alus sor);
-          Tiang, jero (alus madia);
-          Iraga, druéné (alus mider);
-          Icang, cai/nyai, ia (andap); lan
-          Iba, siga, nani, kola, waké (kasar).

1)      Lengkara Alus Singgih
Lengkara alus singgih madué wirasa alus sané kanggén nyinggihang  sang singgih, yadiastun nénten makasami kruna-krunannyané saking kruna alus singgih. Lengkara alus singgih sering kawangun antuk kruna-kruna: alus singgih, kruna alus mider, miwah kruna mider.
Upami:
a.       Ida kari makarya panggul.
(asi, ami, ami, mider)
b.      Dané Gusti Patih nénten mireng baos okanné.
(asi, ami, asi, asi, asi)
c.       Pak Bupati sampun lunga ka Jakarta.
(asi, ami, ami, mider, mider)
d.      Pak Wayan Gama pinaka ketua STKIP.
(asi, ami, mider, mider)

2)      Lengkara Alus Madia
Lengkara alus madia inggih punika lengkara Bali alus sané maderbé wirasa makanten kirang alus utawi kantun madia. Lengkara alus madia puniki akeh nganggén kruna-kruna alus madia. Sajaba punika taler maweweh kruna alus mider, kruna alus sor, kruna mider, miwah kruna andap.
Upami:
a)      Tiang nunasang antuk linggih jeroné?
(ama, aso, aso, ami, ama)
b)      Tiang ten uning unduké nika.
(ama, ama, ami, andap, ama)
c)      Tiang kantun ngalap ron.
(ama, ami, andap, mider)
d)     Pak saking Abang, nggih?
(ama, ami, mider, ama)

3)      Lengkara Alus Sor
Lengkara alus sor inggih punika lengkara sané ngwetuang wirasa alus saha kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané patut kasorang duaning linggihnyané  pinaka sang sor. Lengkara alus sor puniki kawangun antuk kruna-kruna alus sor, alus mider, andap, miwah kruna mider.
Upami:
a)      Titiang manyama sareng lelima.
(aso, andap, ami, mider)
b)      Ipun kantun numbas celana ring Hardy’s.
(aso, ami, ami, mider, ami, mider)
c)      Bapak titiangé wawu rauh saking bangket.
(aso, ami, ami, ami, ami)
d)     Pekak titiange sampun padem.
(aso, ami, aso)

4)      Lengkara Alus Mider
Lengkara alus mider inggih punika lengkara alus sané kanggén mabaos antuk sang mabaos masarengan sang kairing mabaos. Lengkara alus mider puniki akéhan kawangun antuk kruna-kruna alus mider maweweh kruna mider. Lengkara alus mider sering nganggén kruna pangentos (kata ganti) iraga utawi druéné, duaning kanggén maosang indik kawéntenan sang mabaos miwah sang kairing mabaos (bahasa bersama/mengajak/persuasif).
Upami:
a)    Ngiring iraga sareng-sareng ngastiti Ida Sang Hyang Widhi Wasa!
(ami,     ami,          ami,         ami,                 asi)
b)   Ida-dané sareng sami ngiring mangkin kawitin paruman druéné!
(asi,       ami,        ami,    ami,     ami,       ami,     ami, ami)
c)    Dumogi iraga sareng sami mangguh karahajengan.
(ami,      ami,   ami,   ami,    ami,           ami)
d)   Parikrama puniki prasida labda karya antuk utsaha druéné.
(ami,          ami,    ami,         ami,       ami,   ami,     ami)

5)      Lengkara Andap 
Lengkara andap inggih punika lengkara basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten alus. Lengkara andap puniki kawangun antuk kruna-kruna sané andap miwah kruna mider.
Upami:
a)      Ia mara majalan ngabaang sampinné padang.
(andap, andap, andap, andap, mider)
b)      Nyén adan timpal caine?
(andap, andap, andap, andap)
c)      Icang lakar mayah montor ka dealer malu.
(andap, andap, andap, mider, mider, mider, andap)
d)     Dija tongos mayah listrik jani?
(mider, andap, andap, mider, andap)

6)      Lengkara Kasar
Lengkara kasar inggih punika lengkara sané madué wirasa sané kaon. Yadiastun asapunika nénten ja makasami kruna-kruna sané ngwangun lengkara kasar punika saking kruna kasar. Taler maweweh kruna andap miwah kruna mider.
Upami:
a)      Yén suba betek basangné pragat suba mamelud di pedemanné.
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, kasar, andap, kasar)
b)      Depang suba pang bangka polonné.
(andap, andap, andap, kasar, kasar)
c)      Men cai, ngléklék di sanggah ngae WC!
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, mider)
d)     Mula bungut ibane galir, data-data petang iba!
(andap, kasar, kasar, mider, andap, kasar, kasar)

  1. Wirasan Basa Bali
Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané madia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1) basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.

  1. Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.

(1)    Basa Kasar Pisan
Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon, saha sering kanggén marebat utawi mamisuh.
Conto Basa Kasar Pisan:
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah nagih nandingin geruda. Yén awak beduda, kanggoang to soroh tainé urek! Mai iba nuké anyud, patigrépé polon ibané mai ngalih somah timpal. Dasar ibi cicing bengil, pongah ngentut. Tuh kelik-kelik matan ibané, waluya matan buaya, matan sundel. Magedi iba uli dini! Yén sing nyak iba magedi, to cicing borosané lakar nyétsét clekotokan ibané!”

(2)    Basa Kasar Jabag
Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané  kawangun antuk basa andap, taler ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis, Aku kal meliang malu. Kala ingetang nyen kamu ngulihang nah!”
   
  1. Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten halus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané linggihnyané pateh  utawi papadan (sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgihan ring sang sané soran.
Minakadi:
Ø  Reraosan I bapa sareng I mémé,
Ø  Bebaosan ida aji sareng Ida biang,
Ø  Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
Ø  Raos embok/beli ring adinipun,
Ø  Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,
Ø  Baos raja ring patih, panyroan, parekan,
Ø  Baos patih ring parekan/panyroan,
Ø  Baos majukan ring buruh,
Ø  Baos pejabat ring pegawénnyané,
Ø  Baos sang triwangsa ring wangsa jaba.

Conto Basa Andap:
“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kritisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Tulya i tabia dakep ané nyaratang tungguhan apanga sida nu idup di guminé”.

Puniki raos I Wayan Duria ring tunanganipun Luh Sunari.

Conto Basa Andap Tiosan:
Pupuh Ginada
Eda ngadén awak bisa,
depang anaké ngadanin,
geginané buka nyampat,
anak sai tumbuh luu,
ilang luu buké katah,
yadin ririh,
liu enu paplajahan.

  1. Basa Madia
Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané maosang sampun, kabaos ampun, patutnyané  maosang inggih kabaos nggih, patutnyané maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané.  Sajaba punika, basa madiané puniki sering kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos matiang-jero.
Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor puniki, inggih punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat.

RAJAPALA
Jero-jero …
anak lanang bagus genjing,
wantah titiang widiadari,
Kén Sulasih parab titiang.
            Napi wénten …
            ngambil busanan tiangé,
            titiang nyadia mangentosin,
            antuk jinah mas tur mirah.
Rajapala parab titiang truna lara,
yéning suéca pakayunan makronan,
ratu ayu sareng titiang truna lara.
Mangkin wénten …
pinunas tiang ring beli,
yéning wénten putra adiri,
titiang mapamit ring beli.


BUNGAN SANDAT
Yen gumanti bajang
Tan bina ia pucuk nedeng kembang
Disubane layu tan ada ngrunguang
ngemasin makutang
            Becik malaksana
da gumanti dadi kembang bintang
            mentik di rurunge
            makejang mangempok  raris kaentungang
Ia i bungan sandat
salayu-layu layunne miik
‘to ia nyandang tulad
sauripe malaksana becik
            Para truna-truni
            mangda saling asah asih asuh
            manyama braya ‘to kukuhin
            rahayu kapanggih
           
  1. Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Manut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané sor ring sang singgih.
Minakadi:
*        atur parekan ring raja,
*        atur panyroan ring patih,
*        atur murid ring guru,
*        atur pegawé ring pejabat,
*        atur buruh ring majikan , msl.
Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.

(1)   Basa Alus Singgih
Basa alus singgih inggih punika  basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nyinggihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih.
Conto Basa Alus Singgih:
“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi manawi wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-durus cokoridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”.

(2)   Basa Alus Sor
Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.
Conto basa alus sor:
“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami, lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Titiang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karangasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.

Ring conto punika, titiang matur ring sang sareng akéh, minakadi pamilet penataran. Titiang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Titiang nénten maosang mapeséngan, nanging mawasta. Titiang  nénten maosang angga, nanging déwék. Titiang nénten maosang masameton, nanging manyama. Taler nénten maosang durung madué rabi, nanging durung maderbé somah.

Conto basa alus sor sané tiosan

Pupuh Sinom
Titiang jadma suniantara,
nista lacur manumadi,
malarapan suka legawa,
catur bekel titiang pasti,
suka duka lara pati,
nika wantah titiang tikul,
titiang mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,
ring Sang Ayu,
            sané telas tunas titiang.          

            Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir. Duaning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén basa alus sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné.

(3)   Basa Alus Mider
Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabebaosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna iraga utawi druéné.
Conto basa alus mider kadi ring sor puniki:
“Inggih Ida Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pasuécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pacang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.



 Buku Rujukan:

a.  Bagus, I Gusti Ngurah. 1979. Perubahan Pemakaian Bentuk Hormat dalam Masyarakat Bali. Sebuah Pendekatan Etnografi Berbahasa. Jakarta.

b. Suwija, I Nyoman dan Manda, I Gede. 2009. Widia Sari. Basa lan Sastra Bali 3. Denpasar.

c.  Suwija, I Nyoman. 2007. Kamus Anggah-ungguhing Basa Bali. Denpasar: Sanggar Ayu 
                      Suara.


Tidak ada komentar:

Posting Komentar

Wusan Ngwacen sampunang lali maosin iriki! Suksma